Αξιολογώντας την εγκυρότητα των πληροφοριών

Σε φιλοσοφικό επίπεδο, σε επίπεδο ορισμού, η αντικειμενική αλήθεια για ένα υποκείμενο είναι η συνεπής αίσθηση που έχει στο σύνολο των αισθήσεών του πάνω στο οποίο προβάλλουν όλα όσα είναι εντός και εκτός του, όλα όσα περιέχει και το περιέχουν. Το ζητούμενο αυτού του δοκιμίου είναι ο πρακτικός τρόπος αξιολόγησης μιας πληροφορίας ως αληθούς ή ψευδούς με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις πληροφορίες που βρίσκονται στο διαδίκτυο.

Καταρχήν, μία πληροφορία για να χαρακτηριστεί ως αληθής θα πρέπει να τηρεί τους κανόνες της λογικής και να επαληθεύεται στην πράξη. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού παρατηρήσαμε πολλά λογικά σφάλματα από κοινωνικές ομάδες που έπαιρναν διάφορες θέσεις στα ζητήματα που ανάκυπταν. Για παράδειγμα προβαλλόταν τακτικά η είδηση του θανάτου νέων ανθρώπων και πολλά άτομα έλεγαν ότι πεθαίνουν πολλοί νέοι. Το λογικό ατόπημα ήταν ότι ο θάνατος κάποιων νέων δε σήμαινε το θάνατο πολλών νέων. Οι στατιστικές επιβεβαιώνουν ότι ο θάνατος από κορωνοϊό σε άτομα νεαρής ηλικίας είναι σπάνιος. Αντίστοιχα κάποια άτομα έσπευσαν να χαρακτηρίσουν τα σχετικά εμβόλια επιβλαβή, επειδή υπήρχαν κάποιες σπάνιες συνήθως ήπιες παρενέργειες. Το λογικό ατόπημα λοιπόν σε αυτές τις περιπτώσεις ήταν η αυθαίρετη γενίκευση ενός ειδικού φαινομένου.

Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η λογική από μόνη της δεν αρκεί. Μπορούσαμε εξαρχής να πούμε ότι ήταν λάθος ο συλλογισμός πως η είδηση λίγων θανάτων νέων ανθρώπων συνεπαγόταν ότι ο ιός ήταν θανατηφόρος σε νεαρά άτομα, όμως δεν μπορούσαμε να επαληθεύσουμε αν τελικά ήταν ή όχι θανατηφόρος για αυτή την ηλικιακή ομάδα. Η τελική επαλήθευση έρχεται από την παρατήρηση των γεγονότων. Αντίστροφα, αν πάμε σε μια παράσταση ταχυδακτυλουργικών και παρατηρήσουμε ένα αντικείμενο που δεν έχουμε ξαναδεί, να εξαφανίζεται όσες φορές επαναληφθεί η πράξη, θα ήταν λογικό ατόπημα να πούμε ότι το αντικείμενο εξαφανίστηκε, διότι κάτι τέτοιο θα σήμαινε τη μη συνέπεια με τη γενική αλήθεια ότι τα αντικείμενα δεν εξαφανίζονται. Άρα για το χαρακτηρισμό μίας πληροφορίας ως αληθούς χρειάζεται αυτή να είναι και λογική και επαληθεύσιμη και μη διαψεύσιμη, πάντα με βάση τα εκάστοτε διαθέσιμα δεδομένα. Φυσικά οι πληροφορίες συνεχίζουν να υπάρχουν και να είναι αληθείς ή ψευδείς ανεξάρτητα από το αν εμείς μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε έτσι ή όχι.

Ωστόσο αν και η προϋπόθεση είναι να έχουμε τεκμηριωμένες και λογικές πληροφορίες, ακόμη και όταν αυτή πληρείται αρκετές φορές δεν είναι αρκετή. Όταν αναφερόμαστε σε συμβάντα είναι μια σχετικά εύκολη περίπτωση. Ένα αυτοκίνητο είτε προσέκρουσε σε ένα τοίχο είτε όχι και μερικά τεκμήρια όπως φωτογραφίες από αξιόπιστη πηγή αρκούν για να χαρακτηρίσουμε την πληροφορία αυτή ως αληθή ή ψευδή. Το να πούμε όμως ότι το άτομο που οδηγούσε το αυτοκίνητο δεν ξέρει καλή οδήγηση είναι περίπλοκο. Χρειαζόμαστε πολύ περισσότερα στοιχεία και ο ορισμός της καλής οδήγησης είναι αρκετά αόριστος. Περνάμε σε ένα πλαίσιο ίσως περισσότερο ενδείξεων και λιγότερο αποδείξεων. Και ανάλογα με το υποκείμενο που κρίνει και ορίζει μία συμπεριφορά ως καλή οδήγηση έχουμε περισσότερο ίσως μια άποψη παρά μια επαλήθευση. Οπότε σε αντίστοιχες περιπτώσεις δεν αναφερόμαστε τόσο σε εγκυρότητα γεγονότων όσο εγκυρότητα απόψεων. Κατά πόσο αυτές είναι καλώς ορισμένες και τεκμηριωμένες. Υπάρχουν επίσης αρκετές περιπτώσεις στις οποίες τα τεκμήρια που σχετίζονται με γεγονότα είναι αντικρουόμενα. Για παράδειγμα στον τωρινό πόλεμο στην Ουκρανία για κάποιες επιθέσεις η Ουκρανική πλευρά κατηγορεί τη Ρωσική και το αντίστροφο. Σε αυτές απαιτείται προσεκτική εξέταση, η καταγραφή της ασάφειας και η θεώρηση της αλήθειας ως η καλύτερη δυνατή συμφωνία πληροφοριών βασισμένη στην αντικειμενικότητα.

Δεν πρέπει να παραλείψουμε το κομμάτι της υποκειμενικότητας. Σε μια δυτική κοινωνία το να υποχρεώνονται να φορούν μαντήλα στο κεφάλι οι γυναίκες θεωρείται καταπιεστικό και έχει μια αρκετά αντικειμενική βάση αυτό. Ωστόσο σίγουρα υπάρχουν κάποιες γυναίκες και στο δυτικό και ακόμη περισσότερο στον αραβικό κόσμο που για διάφορους λόγους θα βίωναν καταπιεστικό το να μη φορούν μαντήλα. Αυτό είναι ένα σύνθετο θέμα η διευθέτηση του οποίου ξεφεύγει από το πλαίσιο του δοκιμίου αυτού, όμως μια ανάρτηση στο διαδίκτυο η οποία θα μας πληροφορούσε ότι η μαντήλα είναι καταπίεση για τις γυναίκες καθολικά σίγουρα θα τοποθετούταν σε ένα πλαίσιο άποψης και ως ένα βαθμό παράλογης και κακώς τεκμηριωμένης.

Δύο άλλες κατηγορίες πληροφορίας που χρειάζεται να λάβουμε υπόψη είναι τα έργα τέχνης και η επιτηδευμένη χρήση ψεύδους. Οι πληροφορίες που σχετίζονται με τα έργα τέχνης είναι αρκετά περίπλοκο να αξιολογηθούν. Υπάρχει ένα καθαρά αντικειμενικό κομμάτι ως προς τα δεδομένα ενός έργου. Αν ένας πίνακας χρησιμοποιεί το κόκκινο χρώμα και έχουμε τεκμήρια γι’ αυτό τότε μιλάμε για ένα γεγονός. Μια πληροφορία όμως η οποία μας λέει τι συμβολίζει το κόκκινο χρώμα στον πίνακα περνάει κυρίως στο πλαίσιο της άποψης και μετά κρίνουμε κατά πόσο είναι καλώς ορισμένη και τεκμηριωμένη. Επίσης συχνά τα έργα έχουν δικούς τους εσωτερικούς κανόνες και κατά συνέπεια δεν μπορούμε να τα κρίνουμε με βάση τη δική μας πραγματικότητα. Δε θα λέγαμε ότι ένας υπερρεαλιστικός πίνακας που έχει ανθρώπους με κεφάλι αλόγου ψεύδεται αφού δεν υπάρχουν άνθρωποι με κεφάλι αλόγου. Παρομοίως δε θα κατηγορούσαμε ένα σατιρικό έργο για διάδοση ψευδών ειδήσεων αν χρησιμοποιούσε ψευδείς πληροφορίες. Συχνά στη σάτιρα χρησιμοποιείται η υπερβολή και το ψεύδος για να τονιστεί μια αλήθεια. Εφόσον γνωρίζουμε ότι πρόκειται για σάτιρα, τη λαμβάνουμε υπόψη ως τέτοια. Από όλες τις προαναφερθείσες περιπτώσεις γίνεται ξεκάθαρο πως η αξιολόγηση των πληροφοριών έχει διάφορες ποιότητες και σε αρκετές από αυτές δεν μπορεί να είναι απόλυτη ούτε να βρίσκεται αποκλειστικά στο δίπολο αλήθειας – ψεύδους. Αυτό σημαίνει ότι στο πλαίσιο μίας ηλεκτρονικής πλατφόρμας που αξιολογεί την εγκυρότητα των πληροφοριών η χρήση κατηγοριών πληροφοριών – γεγονότα, απόψεις, έργα τέχνης και τα λοιπά – θα ήταν πιθανότατα ένα χρήσιμο εργαλείο.

Τέλος ας έχουμε υπόψη πως η αλήθεια όταν βρισκόμαστε σε αντικειμενικό πλαίσιο δεν είναι αποτέλεσμα δημοκρατικής διευθέτησης. Ένας πίνακας με μια ρωγμή έχει μια ρωγμή ακόμη και αν όλος ο κόσμος υποστηρίζει το αντίθετο. Αν υπάρχουν τα τεκμήρια, ένα όχημα έχει πέσει σε ένα τοίχο ακόμη και αν όλος ο κόσμος υποστηρίζει το αντίθετο. Και ούτω καθεξής. Όσο περισσότερες είναι όμως οι αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης πάνω σε ένα ζήτημα τόσο πιο ακριβής η αξιολόγησή του. Θεωρώ ότι οι γενικοί άξονες αξιολόγησης της εγκυρότητας των πληροφοριών είναι αυτοί που έχουν περιγραφεί μέχρι στιγμής στο παρόν δοκίμιο. Αυτό σημαίνει ότι οποιοδήποτε υποκείμενο – είτε ανθρώπινο είτε αλγοριθμικό (μέσο ενημέρωσης, εγκυκλοπαίδεια, επιστημονικό περιοδικό, καλώς ενημερωμένα φιλικά άτομα κτλ) – ακολουθεί αυτό το κατά κάποιο τρόπο πρωτόκολλο αποτελεί αξιόπιστη πηγή αξιολόγησης. Φυσικά κάθε πληροφορία απαιτεί και ένα βαθμό γνώσης και δυνατότητας επεξεργασίας της. Όταν έγραψα πιο πάνω για την ασφάλεια των εμβολίων, βασίστηκα στην κρίση ότι με τις γνώσεις που διαθέτω οι πηγές που χρησιμοποίησα είναι αξιόπιστες και υπάρχει συμφωνία σε όσα λένε και σε όσα παρατηρώ ο ίδιος. Η αυθαιρεσία, η υποκειμενικότητα και η αβεβαιότητα είναι αναπόσπαστα κομμάτια οποιασδήποτε κρίσης. Αν όμως είναι σαφείς οι κανόνες αξιολόγησης και προσβάσιμα τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται, τότε τα άτομα που έρχονται σε επαφή με αυτές τις αξιολογήσεις έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν κατά πόσο είναι αξιόπιστες για αυτά για να τις χρησιμοποιήσουν.